Մխիթար Սեբաստացի կրթահամալիր միջին դպրոց 6-2 դասարան
19.02.2020թ.
մենք այսոր գնացինք գինու դպրոց, և մենքխմբերի բաժանվեցին լվացարանի մոտ ևմաքրեցինք շշեր և լվաց։ Վրայից լվացինք, սպիրտի միջոցո մաքրեցինք փոշու վարաք ոքտագրծեցին սպիրտ և դնել որ չորացն էր, և մենք վեցնում ենքն մաքուր շշի էր և լցնում գինին շշի մեչ, և սովորեցինք, մենք ինչպես սարքի միջոցո փակել գինին որ չփչանա, և մենք ամենա վերչում ։
Պատերազմի նախադրյալները և մասնակիցների նպատակները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պարսկաստանը ձգտում էր զավթել Հունաստանը, ձեռք բերել նոր տիրույթներ և դրանով ամրապնդել իր իշխանությունը դեռևս Կյուրոս II Մեծի գրաված փոքրասիական հունական պոլիսների վրա, տիրել Էգեյան ծովը և վերահսկել արևելամիջերկրածովյաև առևտրական ճանապարհները։ Պատերազմի առիթը Աթենքի և Էրիտրեայի օգնությունն էր մ.թ.ա. 500 թ. պարսից տիրապետության դեմ ապստամբած փոքրասիական հունական պոլիսներիև։ Մ.թ.ա. 493 թ. պարսկական բանակը ճնշեց ապստամբությունը, իսկ մ.թ.ա. 492 թ. Դարեհ I արքայի փեսա Մարդոնիոսի գլխավորությամբ անցավ Հելլեսպոնտոսը՝ Հունաստան ներխուժելու համար։ Սակայն պարսկական նավատորմի մեծ մասը փոթորկից կործանվեց, և Մարդոնիոսը ստիպված էր ընդհատել արշավանքը և հետ վերադառալ՝ գրավելով միայն Թրակիան։ Ավարտվեց պարսիկների առաջին արշավանքը Հունաստան։Հույն-պարսկական պատերազմների փուլերը
Պարսիկները սակայն չէին պատրաստվում հրաժարվել հունական պոլիսները նվաճելու իրենց մտադրությունից, ուստի պարսից արքունիքում սկսեցին մշակել նոր արշավանքի մարտավարություն: Այդ գործում մեծ դեր էին խաղում արևելքի երկու կառավարիչներ Դատիսը և Արտափերնեսը: Նրանք առաջարկում էին արշավանքը կազմակերպել ծովով և կտրելով Էգեյան ծովը և նվաճելով նրա կղզիները՝ ափ իջնել Ատտիկայում: Մ.թ.ա. 490 թ. գարնանը պարսկական բանակը Դատիս և Արտափերնես զորավարների գլխավորությամբ գրավեց Կիկլադյան կղզիների մեծ մասը և ուղղություն վերցրին Աթենքից շուրջ 40 կմ հեռավորության վրա գտնվող Մարաթոնի դաշտ[2]:
Աթենացիները դիմադրություն կազմակերպելու համար դիմեցին սպարտացիներին: Վերջիններս սակայն չէին շտապում օգնության, և աթենացիները հասկացան, որ հակառակորդի դեմ կանգնելու էին միայնակ: Ընտրեցին 10 հոգուց բաղկացած ստրատեգոսների նոր խորհուրդ, սակայն 9 ստրարտեգոսները հրաժարվեցին իրենց լիազորություններից` հօգուտ իրենցից մեկի` Միլտիադեսի: Միլտիադեսը Թրակիայի կառավարիչն էր եղել և պարսիկների դեմ պայքարի մեծ փորձ ուներ, աչքի էր ընկնում իր կազմակերպական և զորավարական ունակություններով: Նրա գլխավորությամբ աթենական 10,000 հոպլիտները ժամանեցին Մարաթոնի դաշտ և զբաղեցրին բլրաշատ տարածքները: Սա կարևոր էր մարտավարական քայլ էր, որպեսզի պարսկական հեծելազորը նախ չկարողանար ծավալվել նրանց դեմ, մյուս կողմից էլ այստեղ խմելու ջրի պաշարներ կային: Նրանք կազմ ու պատրաստ բլուրների վրա սպասում էին պարսիկներին:Մարաթոնի ճակատամարտը
Թվում է, թե Միլտիադեսը պետք է ժամանակ շահեր և սպասեր, քանզի հակառակորդը խմելու ջրի խնդիր ուներ: Սակայն նա որոշեց նախահարձակ լինել: Պատճառն այն էր, որ պարսկական բանակում էր գտնվում նախկին աթենական տիրան Հիպիասը, որն ապաստանել էր նրանց արքունիքում և այժմ պարսկական բանակի խորհրդատուն էր: Վերջինս կողմնակիցներ ուներ Աթենքում, որոնք պատրաստվում էին խռովություն կազմակերպել քաղաքում: Պարսիկները չդիմանալով հույների կատաղի հարձակմանը՝ նստեցին իրենց նավերը և փախուստի դիմեցին[3]։ Նշանավոր հույն պատմիչ Հերոդոտոսը վկայում է, որ Մարաթոնի ճակատամարտում պարսիկները տվել են շուրջ 6400 զոհ, իսկ հույներից սպանվել է 192 մարդ[4]։
Որպեսզի Աթենքում հեղաշրջման փորձեր չկատարվեն, Ֆիդիպիդեսին ուղարկեցին Աթենք: Վերջինս առանց դադարի անցավ 42 կմ տարածք և հասավ Աթենք` Արտեմիդա աստվածուհու տաճարի պատերի մոտ՝ հաղորդելով հաղթանակի լուրը: Ասում են, որ տաճարի պատերի մոտ նա անշնչացած ընկավ, սակայն մեկ այլ տեղեկության համաձայն` նա ապրել է երկար: Այստեղից էլ օլիմպիական խաղերի մեջ մտցվեց մարաթոնյան վազքը: Այն սկսեցին կիրառել 1895թ-ից, երբ վերականգնվեցին օլիմպիական խաղերը:
Բայց շուտով Միլտիադեսը տեղեկություն ստացավ, որ պարսիկները նպատակ ունեն Արտափերնեսի գլխավորությամբ շրջանցել Սալոնիական ծոցը, որպեսզի կարճ ճանապարհով հարավից մուտք գործեն Աթենք: Աթենացիներն արագորեն շարժվեցին նրանց Աթենք[5], և երբ պարսիկները մոտեցան Ատտիկայի հարավային ափերին, ապա տեսան, որ աթենական բանակը կազմ և պատրաստ սպասում է իրենց: Արտափերնեսը հասկանալով, որ կորցրել է իր հնարավորությունը՝ դադարեցրեց արշավանքը և վերադարձավ Ասիա[6]։
Մարաթոնի մոտ հույների տարած հաղթանակը բարոյական մեծ նշանակություն ունեցավ հույն-պարսկական պատերազմների ամբողջ ընթացքի համար։ Հույները հասկացան, որ պարսիկներին հնարավոր է հաղթել։ Այն նաև ցույց տվեց հույների ծանրազեն հոպլիտների առավելությունները և հնարավորությունները, եթե դրա ուժը խելամտորեն է օգտագործվում[7]։ Պարսիկների համար իրենց բանակի պարտությունը խոշոր հետևանքներ չունեցավ՝ նրանց պետությունը գտնվում էր հզորության գագաթնակետին և ուներ հսկայական ներուժ։ Այդ անհաջող արշավանքից հետո Դարեհ I սկսեց հավաքել հսկայական բանակ՝ ամբողջ Հունաստանը նվաճելու համար։ Նրա ծրագիրը ձախողեց մ.թ.ա. 486 թվականին Եգիպտոսում բռնկված ապստամբությունը։ Այդ նույն տարում Դարեհը մահացավ։ Նրան հաջորդած երիտասարդ արքա Քսերքսեսը ճնշելով եգիպտական ապստամբությունը, շարունակեց պատրաստվել նոր արշավանքի՝ դեպի Հունաստան։
Պարսից արքա Քսերքսես I իր հերթին պատրաստվում էր նոր արշավանքի։ Մ.թ.ա. 480 թ. պարսկական բանակը (որի կազմում կային հայկական ջոկատներ, Հերոդոտոս, VII, 73) Քսերքսեսի գլխավորությամբ, գրավելով Թեսալիաև, անցավ հույների պաշտպանած Թերմոպիե լեռնանցքով, ամայացրեց Բեովտիան, Ատաիկան և ավերեց Աթենքը։ Սակայն պարսկական նավատորմը Սալամինի ծովամարտում ծանր պարտություն կրեց։ Պարսկական զորքերը նահանջեցին Թեսալիա։ Մ.թ.ա. 479 թ. գարնանը պատերազմական գործողությունները վերսկսվեցին։ Հույները Պլատեայի մոտ (Բեովտիայում) ջախջախեցին պարսիկների ցամաքային ուժերը, իսկ Միկալե հրվանդանի մոտ (Հոնիայում)՝ նավատորմը։ Պարսիկները հարկադրված թողեցին Հունաստանի տարածքը, իսկ հույները ռազմական գործողությունները տեղափոխեցին Էգեյան ծով և Փոքր Ասիա։
Մ.թ.ա. 478 թ. Աթենքի և ազատագրված կղզիների ու Փոքրասիական հունական պոլիսների միջև կնքվեց հակապարսկական ռազմական միություն, որի կենտրոն հայտարարվեց Դելոս կղզին։ Այդ միությունը կոչվեց Դելոսյան կամ Աթենական առաջին ծովային միություն։ Մ.թ.ա. V դ. 70—60-ական թվականներին. հունական դաշնակցային զորքը աթենացի զորավար Սիմոնի գլխավորությամբ գրավեց Թրակիայի առափնյա մասերը, Էգեյան ծովի մի շարք կղզիներ և Բյուզանդիոնը, իսկ մ.թ.ա. 469 թ. պարսիկներին ծանր պարտության մատնեց Եվրիմեդոնտ գետի մոտ։ Մ.թ.ա. 449 թ., երբ հույները Կիպրոսի Սալամին քաղաքի մոտ խոշոր հաղթանակ տարան, պատերազմական գործողությունները դադարեցին։
Կալլիոսյան հաշտությամբ (հույն հավատարմատարի անունով) Պարսկաստանը զրկվում էր Էգեյան ծովի, Հելլեսպոնտոսի ու Բոսպորի իր տիրույթներից և ճանաչում էր փոքրասիական հունական պոլիսների անկախությունը։ Հույների հաղթանակը պայմանավորված էր պարսիկների համեմատությամբ նրանց հասարակական-տնտեսական զարգացման առավել բարձր աստիճանով և հունական ազատների աշխարհազորի գերազանցությամբ՝ տարբեր ժողովուրդներից ու ցեղերից հավաքագրված պարսկական զորքի նկատմամբ։ Բացի այդ հույները մղում էին ազատագրական, արդարացի պատերազմ, Պարսկաստանը՝ զավթողական։
իմացեք ավելին այստեղ Հույն–պարսկական պատերազմները (Ք.ա. 500–449 թթ.) մասինշ
Պարսկաստանը ձգտում էր զավթել Հունաստանը, ձեռք բերել նոր տիրույթներ և դրանով ամրապնդել իր իշխանությունը դեռևս Կյուրոս II Մեծի գրաված փոքրասիական հունական պոլիսների վրա, տիրել Էգեյան ծովը և վերահսկել արևելամիջերկրածովյաև առևտրական ճանապարհները։ Պատերազմի առիթը Աթենքի և Էրիտրեայի օգնությունն էր մ.թ.ա. 500 թ. պարսից տիրապետության դեմ ապստամբած փոքրասիական հունական պոլիսներիև։ Մ.թ.ա. 493 թ. պարսկական բանակը ճնշեց ապստամբությունը, իսկ մ.թ.ա. 492 թ. Դարեհ I արքայի փեսա Մարդոնիոսի գլխավորությամբ անցավ Հելլեսպոնտոսը՝ Հունաստան ներխուժելու համար։ Սակայն պարսկական նավատորմի մեծ մասը փոթորկից կործանվեց, և Մարդոնիոսը ստիպված էր ընդհատել արշավանքը և հետ վերադառալ՝ գրավելով միայն Թրակիան։ Ավարտվեց պարսիկների առաջին արշավանքը Հունաստան։Հույն-պարսկական պատերազմների փուլերը
Պարսիկները սակայն չէին պատրաստվում հրաժարվել հունական պոլիսները նվաճելու իրենց մտադրությունից, ուստի պարսից արքունիքում սկսեցին մշակել նոր արշավանքի մարտավարություն: Այդ գործում մեծ դեր էին խաղում արևելքի երկու կառավարիչներ Դատիսը և Արտափերնեսը: Նրանք առաջարկում էին արշավանքը կազմակերպել ծովով և կտրելով Էգեյան ծովը և նվաճելով նրա կղզիները՝ ափ իջնել Ատտիկայում: Մ.թ.ա. 490 թ. գարնանը պարսկական բանակը Դատիս և Արտափերնես զորավարների գլխավորությամբ գրավեց Կիկլադյան կղզիների մեծ մասը և ուղղություն վերցրին Աթենքից շուրջ 40 կմ հեռավորության վրա գտնվող Մարաթոնի դաշտ[2]:
Աթենացիները դիմադրություն կազմակերպելու համար դիմեցին սպարտացիներին: Վերջիններս սակայն չէին շտապում օգնության, և աթենացիները հասկացան, որ հակառակորդի դեմ կանգնելու էին միայնակ: Ընտրեցին 10 հոգուց բաղկացած ստրատեգոսների նոր խորհուրդ, սակայն 9 ստրարտեգոսները հրաժարվեցին իրենց լիազորություններից` հօգուտ իրենցից մեկի` Միլտիադեսի: Միլտիադեսը Թրակիայի կառավարիչն էր եղել և պարսիկների դեմ պայքարի մեծ փորձ ուներ, աչքի էր ընկնում իր կազմակերպական և զորավարական ունակություններով: Նրա գլխավորությամբ աթենական 10,000 հոպլիտները ժամանեցին Մարաթոնի դաշտ և զբաղեցրին բլրաշատ տարածքները: Սա կարևոր էր մարտավարական քայլ էր, որպեսզի պարսկական հեծելազորը նախ չկարողանար ծավալվել նրանց դեմ, մյուս կողմից էլ այստեղ խմելու ջրի պաշարներ կային: Նրանք կազմ ու պատրաստ բլուրների վրա սպասում էին պարսիկներին:Մարաթոնի ճակատամարտը
Թվում է, թե Միլտիադեսը պետք է ժամանակ շահեր և սպասեր, քանզի հակառակորդը խմելու ջրի խնդիր ուներ: Սակայն նա որոշեց նախահարձակ լինել: Պատճառն այն էր, որ պարսկական բանակում էր գտնվում նախկին աթենական տիրան Հիպիասը, որն ապաստանել էր նրանց արքունիքում և այժմ պարսկական բանակի խորհրդատուն էր: Վերջինս կողմնակիցներ ուներ Աթենքում, որոնք պատրաստվում էին խռովություն կազմակերպել քաղաքում: Պարսիկները չդիմանալով հույների կատաղի հարձակմանը՝ նստեցին իրենց նավերը և փախուստի դիմեցին[3]։ Նշանավոր հույն պատմիչ Հերոդոտոսը վկայում է, որ Մարաթոնի ճակատամարտում պարսիկները տվել են շուրջ 6400 զոհ, իսկ հույներից սպանվել է 192 մարդ[4]։
Որպեսզի Աթենքում հեղաշրջման փորձեր չկատարվեն, Ֆիդիպիդեսին ուղարկեցին Աթենք: Վերջինս առանց դադարի անցավ 42 կմ տարածք և հասավ Աթենք` Արտեմիդա աստվածուհու տաճարի պատերի մոտ՝ հաղորդելով հաղթանակի լուրը: Ասում են, որ տաճարի պատերի մոտ նա անշնչացած ընկավ, սակայն մեկ այլ տեղեկության համաձայն` նա ապրել է երկար: Այստեղից էլ օլիմպիական խաղերի մեջ մտցվեց մարաթոնյան վազքը: Այն սկսեցին կիրառել 1895թ-ից, երբ վերականգնվեցին օլիմպիական խաղերը:
Բայց շուտով Միլտիադեսը տեղեկություն ստացավ, որ պարսիկները նպատակ ունեն Արտափերնեսի գլխավորությամբ շրջանցել Սալոնիական ծոցը, որպեսզի կարճ ճանապարհով հարավից մուտք գործեն Աթենք: Աթենացիներն արագորեն շարժվեցին նրանց Աթենք[5], և երբ պարսիկները մոտեցան Ատտիկայի հարավային ափերին, ապա տեսան, որ աթենական բանակը կազմ և պատրաստ սպասում է իրենց: Արտափերնեսը հասկանալով, որ կորցրել է իր հնարավորությունը՝ դադարեցրեց արշավանքը և վերադարձավ Ասիա[6]։
Մարաթոնի մոտ հույների տարած հաղթանակը բարոյական մեծ նշանակություն ունեցավ հույն-պարսկական պատերազմների ամբողջ ընթացքի համար։ Հույները հասկացան, որ պարսիկներին հնարավոր է հաղթել։ Այն նաև ցույց տվեց հույների ծանրազեն հոպլիտների առավելությունները և հնարավորությունները, եթե դրա ուժը խելամտորեն է օգտագործվում[7]։ Պարսիկների համար իրենց բանակի պարտությունը խոշոր հետևանքներ չունեցավ՝ նրանց պետությունը գտնվում էր հզորության գագաթնակետին և ուներ հսկայական ներուժ։ Այդ անհաջող արշավանքից հետո Դարեհ I սկսեց հավաքել հսկայական բանակ՝ ամբողջ Հունաստանը նվաճելու համար։ Նրա ծրագիրը ձախողեց մ.թ.ա. 486 թվականին Եգիպտոսում բռնկված ապստամբությունը։ Այդ նույն տարում Դարեհը մահացավ։ Նրան հաջորդած երիտասարդ արքա Քսերքսեսը ճնշելով եգիպտական ապստամբությունը, շարունակեց պատրաստվել նոր արշավանքի՝ դեպի Հունաստան։
Պարսից արքա Քսերքսես I իր հերթին պատրաստվում էր նոր արշավանքի։ Մ.թ.ա. 480 թ. պարսկական բանակը (որի կազմում կային հայկական ջոկատներ, Հերոդոտոս, VII, 73) Քսերքսեսի գլխավորությամբ, գրավելով Թեսալիաև, անցավ հույների պաշտպանած Թերմոպիե լեռնանցքով, ամայացրեց Բեովտիան, Ատաիկան և ավերեց Աթենքը։ Սակայն պարսկական նավատորմը Սալամինի ծովամարտում ծանր պարտություն կրեց։ Պարսկական զորքերը նահանջեցին Թեսալիա։ Մ.թ.ա. 479 թ. գարնանը պատերազմական գործողությունները վերսկսվեցին։ Հույները Պլատեայի մոտ (Բեովտիայում) ջախջախեցին պարսիկների ցամաքային ուժերը, իսկ Միկալե հրվանդանի մոտ (Հոնիայում)՝ նավատորմը։ Պարսիկները հարկադրված թողեցին Հունաստանի տարածքը, իսկ հույները ռազմական գործողությունները տեղափոխեցին Էգեյան ծով և Փոքր Ասիա։
Մ.թ.ա. 478 թ. Աթենքի և ազատագրված կղզիների ու Փոքրասիական հունական պոլիսների միջև կնքվեց հակապարսկական ռազմական միություն, որի կենտրոն հայտարարվեց Դելոս կղզին։ Այդ միությունը կոչվեց Դելոսյան կամ Աթենական առաջին ծովային միություն։ Մ.թ.ա. V դ. 70—60-ական թվականներին. հունական դաշնակցային զորքը աթենացի զորավար Սիմոնի գլխավորությամբ գրավեց Թրակիայի առափնյա մասերը, Էգեյան ծովի մի շարք կղզիներ և Բյուզանդիոնը, իսկ մ.թ.ա. 469 թ. պարսիկներին ծանր պարտության մատնեց Եվրիմեդոնտ գետի մոտ։ Մ.թ.ա. 449 թ., երբ հույները Կիպրոսի Սալամին քաղաքի մոտ խոշոր հաղթանակ տարան, պատերազմական գործողությունները դադարեցին։
Կալլիոսյան հաշտությամբ (հույն հավատարմատարի անունով) Պարսկաստանը զրկվում էր Էգեյան ծովի, Հելլեսպոնտոսի ու Բոսպորի իր տիրույթներից և ճանաչում էր փոքրասիական հունական պոլիսների անկախությունը։ Հույների հաղթանակը պայմանավորված էր պարսիկների համեմատությամբ նրանց հասարակական-տնտեսական զարգացման առավել բարձր աստիճանով և հունական ազատների աշխարհազորի գերազանցությամբ՝ տարբեր ժողովուրդներից ու ցեղերից հավաքագրված պարսկական զորքի նկատմամբ։ Բացի այդ հույները մղում էին ազատագրական, արդարացի պատերազմ, Պարսկաստանը՝ զավթողական։
իմացեք ավելին այստեղ Հույն–պարսկական պատերազմները (Ք.ա. 500–449 թթ.) մասինշ
Պարսիկներ վերացրին ժողովրդավարական կարգերը և իշխանությունը հանձնեցին իրենց հնազանդ տիրաններին: Դրանից հետո պարսիկները նպատակ դրեցին գրավելու Էգեյան ծովի կղզիները և Բալկանյան Հունաստանը:Ք.ա. 490 թ. Աքեմենյան Իրանի բանակն ափ իջավ Ատտիկայի առափնյա Մարաթոնի դաշտում: Սակայն աթենական աշխարհազորը Միլթիադեսի գլխավորությամբ կատարյալ հաղթանակ տարավ:Պարսիկների գլխավոր արշավանքը տեղի ունեցավ Ք.ա. 480–479 թթ.: Արշավանքը ղեկավարում էր Քսերքսես արքան: Պարսիկներին դիմագրավելու նպատակով աթենական առաջնորդ Թեմիստոկլեսը մշակեց ծովային պատերազմի ծրագիրը: Դրա էությունը հետևյալն էր. ստեղծել ռազմական ուժեղ նավատորմ և ապագա պատերազմի ելքը վճռել ծովում, որտեղ հակառակորդը թույլ էր:Այս անգամ պարսից հարյուր հազարանոց բանակը հյուսիսից մտավ Հունաստան: Թերմոպիլյան կիրճում Սպարտայի արքա Լեոնիդասը փորձեց կանգնեցնել հակառակորդին, բայց ուժերը խիստ անհավասար էին: Նա ընկավ իր 300 մարտիկների հետ: Սերունդների հիշողության մեջ Լեոնիդասը մնաց իբրև հերոսության ու փառքի մարմնացում:Հակառակորդը ներխուժեց Ատտիկա, որտեղից բնակչությունը հասցրել էր տեղափոխվել Սալամին կղզի: Սալամինի ծովածոցում աթենական նավատորմը փայլուն հաղթանակ տարավ: Քսերքսեսը թողեց իր բանակը և վերադարձավ: Նա այլևս չէր հավատում իր հաղթանակին:Դրանից հետո պատերազմն ընթացավ Էգեյան ծովի կղզիներում և Փոքր Ասիայում: Ի վերջո Ք.ա. 449 թ. կնքվեց հաշտության դաշնագիր: Պարսիկները հրաժարվում էին նվաճողական ծրագրերից և խոստանում այլևս չմիջամտել Հունաստանի ներքին գործերին:Հույն–պարսկական պատերազմներն ավարտվեցին հունական պոլիսների հաղթանակով:
Պարապմունք 2Պերիկլեսյան դարաշրջանի Աթենքը Ք.ա. 444–429 թթ.Հույն–պարսկական պատերազմների ընթացքում Հունաստանում տեղի ունեցավ ժողովրդավարության հետագա խորացում: Կատարվեցին բարենորոգումներ, որոնք իրենց տրամաբանական ավարտին հանգեցին ականավոր պետական գործիչ Պերիկլեսի օրոք: Տասնհինգ տարի անընդմեջ նա ընտրվեց առաջին ստրատեգոս:Պերիկլեսը կարգավորեց Աթենքի հասարակական կյանքի բոլոր կողմերը՝ կարևորելով նախ և առաջ քաղաքացիության հարցը: Քաղաքացի ճանաչվեցին շուրջ 50 000 չափահաս տղամարդիկ, որոնց ծնողները աթենացիներ էին: Կանայք ու երեխաները, ինչպես նաև բազմաքանակ օտարերկրացիները, որոնք բնակվում էին Ատտիկայում, քաղաքացի չէին համարվում: Աթենացիների հետ նրանք կազմում էին երկրի ազատ բնակչությու նը՝ մոտ 350 000 մարդ:Նրանց հակադրված էին անազատները՝ մեծ մասամբ օտար ծագումով ստրուկներ: Նրանք պատկանում էին իրենց տերերին, իրավազուրկ էին և կազմում էին Ատտիկայի բնակչության մոտ 20 տոկոսը:Պերիկլեսն օրենքով սահմանեց քաղաքացիների իրավահավասարությունը: Անկախ իրենց ունեցվածքային, մտավոր ու կրթական մակարդակից՝ Աթենքի քաղաքացիներն օրենքի առաջ հավասար էին: Պետական պաշտոն վարելու համար սահմանվեց աշխատավարձ: Ամենաաղքատ քաղաքացիներն անգամ հնարավորություն ստացան մասնակցելու պետական գործերին:Մեծացավ Աշխարհաժողովի դերը: Այն ընդունում էր պետական բոլոր օրենքները և հետևում դրանց կատարմանը: Աշխարհաժողովը պարբերաբար քննարկում էր բոլոր պաշտոնյաների հաշվետվությունը, որոշում արտաքին քաղաքականության կարևորագույն խնդիրները: Իսկ ընթացիկ խնդիրները լուծում էր Պետական խորհուրդը, որը ենթակա էր Աշխարհաժողովին:Պերիկլեսյան Աթենքը դարձավ արվեստների և գիտության կենտրոն: Այստեղ ապրում ու ստեղծագործում էին շատ նշանավոր պատմագիրներ, իմաստասերներ, թատերագիրներ, ճարտարապետներ, նկարիչներ, քանդակագործներ: Քաղաքում կառուցվեցին բազմաթիվ տաճարներ, պետական ու բնակելի շինություններ: Աթենքը վերածվեց Հունաստանի մշակութային կենտրոնի:Պոլիսային կարգի անկումը Ք.ա. 431–404 թթ. Հունաստանում ընթացավ այսպես կոչված Պելոպոնեսյան պատերազմը: Հույները կռվում էին միմյանց դեմ՝ հողի, հարստության և ազդեցության համար: Հիմնական ախոյանները Աթենքը և Սպարտան էին: Իրանի նյութական օժանդակությամբ Սպարտան կորզեց հաղթանակը: Պատերազմը քայքայեց երկրի տնտեսությունը, սրեց նեքին հակասությունները: Դրան հետևեցին սովն ու համաճարակը: Այս ծանր պայմաններում հունական զարգացած պոլիսներում միաձույլ դեմոսը սկսեց վերասերվել ամբոխի: Նրան օտար դարձան բարձր գաղափարները: Ի հայտ եկավ քաղաքական գործիչների մի նոր սերունդ, որն առաջնորդվում էր ոչ թե հասարակության, այլ սեփական շահերով:Նրանց կոչում էին ամբոխավարներ: Ընտրակաշառքով և գեղեցիկ խոստումներով նրանք ժողովրդին դարձնում էին կույր գործիք:Ընդունված է համարել, որ այս իրադարձություններով ավարտվեց Հին Հունաստա-նի դասական դարաշրջանի պատմությունը:
1Համացանցից գտե՛ք էլեկտրական հոսանքից անվտանգ օգտվելու առավել ամբողջական կանոնները:
Տանը և դպրոցում դուք պետք է պահպանեք այս կանոնները.
2Ո՞րն է բնության մեջ հանդիպող ամենացածր ջերմաստիճանը:: Բնության մեջ հանդիպող ամենացածր ջերմաստիճանը –273°C-ն է.
3Քանի՞ հիմք կա հետեւյալ շարքերում՝
ա) CaO, HCl, NaOH, P2O5, KOH, Ca(OH)2, H2SO4, Mg(OH)2, Fe(OH)2, CO2, HF. 4
բ) H2SO4, HNO3, Ca(OH)2, NO2, Al2O3, Ni(OH)2, Fe2O3: 1
Мало кто знает, что на самом деле Джон Рональд Руэл Толкин родился 3 января 1892 года, в африканском городке Блумфонтейн, который до 1902 года являлся столицей Оранжевой республики. Его отец Артур Толкин, управляющий банком, вместе со своей беременной супругой Мейбл Саффилд перебрался в это солнечное местечко из-за повышения на службе, а 17 февраля 1894 у влюбленных родился второй сын — Хилари.
Известно, что национальность Толкина определяют немецкие крови — дальние родственники писателя были выходцами из Нижней Саксонии, а фамилия Джона, по утверждению самого писателя, происходит от слова «tollkühn», которое переводится как «безрассудно храбрый». Согласно сохранившейся информации, большинство предков Джона были ремесленниками, тогда как прапрадед писателя пребывал на должности хозяина книжного магазина, а его сын продавал ткани и чулки.
Детство Толкина было небогатым на события, но литератор часто вспоминал случай, который произошел с ним в раннем детстве. Однажды прогуливаясь в саду под палящим солнцем, мальчик наступил на тарантула, а тот незамедлительно укусил маленького Джона. Ребенок в панике метался по улице, пока его не поймала няня и не высосала яд из раны.
Джон говаривал, что то событие не оставило жутких воспоминаний о восьмилапых существах и им не овладела арахнофобия. Но, тем не менее, жуткие пауки нередко встречаются в его многочисленных произведениях и представляют опасность для сказочных существ.
Когда Джону исполнилось 4 года, он вместе с Мейбл и младшим братом уехал навестить родственников в Англии. Но пока мать и сыновья любовались британскими пейзажами, в Блумфонтейне случилось несчастье: главный кормилец в семье умер от ревматической лихорадки, оставив супругу и детей без средств к существованию.
Получилось так, что вдова вместе с мальчиками поселилась в Сэйрхоуле, на родине своих предков. Но родители Мейбл встретили ее негостеприимно, потому что в свое время бабушка и дедушка Толкина не одобряли брак дочери и английского банкира.
Родительница Джона и Хилари, еле сводившая концы с концами, делала все, что было в ее силах. Женщина приняла смелое и эксцентричное решение для того времени — перешла в католичество, что было вопиющим поступком для Англии тех времен, не принимающей такую ветвь христианства. Это позволило родственникам-баптистам раз и навсегда отречься от Мейбл.
Саффилд крутилась словно белка в колесе. Она сама обучала детей грамоте, и Джон слыл прилежным учеником: к четырем годам мальчик научился читать и проглатывал один за другим произведения высокой классики.
В 1904 году Мейбл умерла от диабета, и мальчики остались на попечении ее духовного наставника Френсиса Моргана, который служил священником бирмингемской церкви и увлекался филологией. В свободное время Толкин с удовольствием рисовал пейзажи, изучал ботанику и древние языки — валлийский, древненорвежский, финский и готский, тем самым проявляя лингвистический талант. Когда Джону исполнилось 8 лет, мальчик поступил в школу короля Эдварда.
В 1911 году талантливый юноша организовал с товарищами Робом, Джеффри и Кристофером секретный «Чайный клуб» и «барровианское общество». Дело в том, что ребята любили чай, нелегально продававшийся в школе и библиотеке. Осенью того же года Джон продолжил учебу, его выбор пал на престижный Оксфордский университет, куда одаренный парень поступил без особого труда.
Случилось так, что после окончания университета Джон отправился на службу в армию: в 1914 году юноша изъявил желание стать участником Первой мировой войны. Молодой человек участвовал в кровопролитных сражениях и даже пережил битву на Сомме, в которой потерял двоих товарищей, из-за чего ненависть к военным действиям преследовала Толкина всю оставшуюся жизнь.
С фронта Джон вернулся инвалидом и стал зарабатывать преподавательской деятельностью, далее взобрался по карьерной лестнице, и в 30-летнем возрасте получил должность профессора англо-саксонского языка и литературы. Безусловно, Джон Толкин был талантливым филологом. Уже позже он сказал, что придумал сказочные миры лишь для того, чтобы выдуманный язык, соответствующий его личной эстетике, казался естественным.
В то же время человек, слывший лучшим языковедом в Оксфордском университете, взялся за чернильницу с пером и придумал собственный мир, начало которому было положено еще на школьной скамье. Таким образом, литератор создал сборник мифов и легенд, названный «Средиземьем», но позже ставший «Сильмариллионом» (цикл выпущен сыном писателя в 1977 году).
Далее, 21 сентября 1937 года Толкин порадовал поклонников фэнтези книгой «Хоббит, или Туда и обратно». Примечательно, что это произведение Джон придумал для своих маленьких детей, чтобы в семейном кругу рассказывать отпрыскам об отважных приключениях Бильбо Бэггинса и мудрого волшебника Гэндальфа, владельца одного из колец власти. Но эта сказка случайно попала в печать и завоевала бешеную популярность среди читателей всех возрастов.
В 1945 году Толкин представил на суд общественности рассказ «Лист кисти Ниггля», пропитанный религиозными аллегориями, а в 1949-м вышла юмористическая сказка «Фермер Джайлс из Хэма». Через шесть лет Толкин начинает трудиться над романом-эпопеей «Властелин колец», являющимся продолжением сказок о приключениях храброго хоббита и могущественного волшебника в чудесном мире Средиземья.
Рукопись Джона получилась объемной, поэтому в издательстве было принято разделить книгу на три части — «Братство Кольца» (1954), «Две крепости» (1954) и «Возвращение короля» (1955). Книга стала настолько известной, что в США начался Толкиновский «бум», жители Америки сметали книжные произведения Джона с магазинных полок.
В 1960-х годах на родине джаза начался культ Толкина, принесший Джону признание и славу, даже поговаривали, что пора бы мэтру вручить Нобелевскую премию по литературе. Однако, к сожалению, эта награда обошла Толкина стороной.
Стоит отметить, что в произведениях Толкина присутствуют библейские сюжеты, а сами книги – это реальный мир, пропущенный через призму литературных иносказаний, например, прослеживается параллель между Фродо и Иисусом Христом, которую видно невооруженным глазом.
Поговаривают, что Джон с раннего возраста видел сны о Всемирном потопе, интересовался историей Атлантиды, книгами Шекспира и эпическими поэмами, в том числе пытался перевести рассказ о Беовульфе. Поэтому создание Средиземья – не случайность, вызванная творческим вдохновением, а истинная закономерность.
Срединный мир (так называет часть выдуманной вселенной Толкина его сын) – это то, чему Джон Руэл посвятил всю жизнь. Средиземье представляет собой место действия некоторых произведений писателя, там развиваются события из «Хоббита», трилогии «Властелин колец» и отчасти — «Сильмариллиона» и «Неоконченных сказаний».
Примечательно, что мир, окунающий каждого читателя в волшебные приключения и противостояние добра и зла, продуман до мельчайших подробностей. Джон не только скрупулезно описал территорию и населяющие ее расы, но и нарисовал несколько карт, которые охватывают часть выдуманного пространства.
Также он придумал хронологию событий до Солнечных лет, которые начинаются от Велианской эпохи и заканчиваются последней битвой, завершающей историю Арды – Дагор Дагорат. В самих книгах писатель называет Средиземьем составляющую Арды, находящуюся на востоке и представляющую собой место обитания смертных.
Действительно, Джон не раз говаривал, что континент находился на нашей планете. Правда, он существовал в далеком прошлом и был кратким эпизодом в истории Земли. Впрочем, автор отзывался о Средиземье как о вторичной реальности и другом уровне воображения.
Местность разделена Мглистыми горами, на севере — залив Форохел, окруженный голубыми горами, а на юге находится цитадель корсаров. Также Средиземье включает в себя государство Гондор, область Мордор, страну Харад и т.д.
Выдуманный Толкиным континент населяют как люди, так и зоркие эльфы, трудолюбивые гномы, хитрые хоббиты, гигантские энты и другие сказочные существа, говорящие на созданных писателем языках квенья, синдарин и кхуздул.
Что касается флоры и фауны, то придуманный мир населен обычными животными, персонажи книг зачастую разъезжают на лошадях и пони. А из растений в Средиземье произрастают пшеница, табак, рожь, корнеплоды, а также культивируется виноград.
Мейбл передала сыну любовь к Богу, поэтому Джон Толкин всю жизнь оставался набожным католиком, знающим все церковные обряды. Что касается политики, то здесь писатель был традиционалистом и порой выступал за распад Великобритании, а также недолюбливал индустриализацию, отдавая предпочтение простой, размеренной сельской жизни.
Но священнику Фрэнсису Моргану
Эдит Толкин умерла на 82-м году жизни, а Джон пережил супругу на год и восемь месяцев. Великий писатель скончался 2 сентября 1973 года от кровоточащей язвы. Писатель был похоронен в одной могиле вместе с Эдит, на Вулверкотском кладбище.
Стоит сказать, что Джон оказал колоссальное влияние на культуру последующих лет. По мотивам рукописей Джона были придуманы настольные и компьютерные игры, пьесы, музыкальные композиции, анимационные и художественные фильмы. Наиболее популярна кинотрилогия Питера Джексона «Властелин колец», где главные роли исполнили Элайджа Вуд, Доминик Монаган, Орландо Блум, Кейт Бланшетт, Энди Серкис и другие актеры.
Мало кто знает, что на самом деле Джон Рональд Руэл Толкин родился 3 января 1892 года, в африканском городке Блумфонтейн, который до 1902 года являлся столицей Оранжевой республики. Его отец Артур Толкин, управляющий банком, вместе со своей беременной супругой Мейбл Саффилд перебрался в это солнечное местечко из-за повышения на службе, а 17 февраля 1894 у влюбленных родился второй сын — Хилари.
Известно, что национальность Толкина определяют немецкие крови — дальние родственники писателя были выходцами из Нижней Саксонии, а фамилия Джона, по утверждению самого писателя, происходит от слова «tollkühn», которое переводится как «безрассудно храбрый». Согласно сохранившейся информации, большинство предков Джона были ремесленниками, тогда как прапрадед писателя пребывал на должности хозяина книжного магазина, а его сын продавал ткани и чулки.
Детство Толкина было небогатым на события, но литератор часто вспоминал случай, который произошел с ним в раннем детстве. Однажды прогуливаясь в саду под палящим солнцем, мальчик наступил на тарантула, а тот незамедлительно укусил маленького Джона. Ребенок в панике метался по улице, пока его не поймала няня и не высосала яд из раны.
Джон говаривал, что то событие не оставило жутких воспоминаний о восьмилапых существах и им не овладела арахнофобия. Но, тем не менее, жуткие пауки нередко встречаются в его многочисленных произведениях и представляют опасность для сказочных существ.
Когда Джону исполнилось 4 года, он вместе с Мейбл и младшим братом уехал навестить родственников в Англии. Но пока мать и сыновья любовались британскими пейзажами, в Блумфонтейне случилось несчастье: главный кормилец в семье умер от ревматической лихорадки, оставив супругу и детей без средств к существованию.
Получилось так, что вдова вместе с мальчиками поселилась в Сэйрхоуле, на родине своих предков. Но родители Мейбл встретили ее негостеприимно, потому что в свое время бабушка и дедушка Толкина не одобряли брак дочери и английского банкира.
Родительница Джона и Хилари, еле сводившая концы с концами, делала все, что было в ее силах. Женщина приняла смелое и эксцентричное решение для того времени — перешла в католичество, что было вопиющим поступком для Англии тех времен, не принимающей такую ветвь христианства. Это позволило родственникам-баптистам раз и навсегда отречься от Мейбл.
Саффилд крутилась словно белка в колесе. Она сама обучала детей грамоте, и Джон слыл прилежным учеником: к четырем годам мальчик научился читать и проглатывал один за другим произведения высокой классики.
В 1904 году Мейбл умерла от диабета, и мальчики остались на попечении ее духовного наставника Френсиса Моргана, который служил священником бирмингемской церкви и увлекался филологией. В свободное время Толкин с удовольствием рисовал пейзажи, изучал ботанику и древние языки — валлийский, древненорвежский, финский и готский, тем самым проявляя лингвистический талант. Когда Джону исполнилось 8 лет, мальчик поступил в школу короля Эдварда.
В 1911 году талантливый юноша организовал с товарищами Робом, Джеффри и Кристофером секретный «Чайный клуб» и «барровианское общество». Дело в том, что ребята любили чай, нелегально продававшийся в школе и библиотеке. Осенью того же года Джон продолжил учебу, его выбор пал на престижный Оксфордский университет, куда одаренный парень поступил без особого труда.
Случилось так, что после окончания университета Джон отправился на службу в армию: в 1914 году юноша изъявил желание стать участником Первой мировой войны. Молодой человек участвовал в кровопролитных сражениях и даже пережил битву на Сомме, в которой потерял двоих товарищей, из-за чего ненависть к военным действиям преследовала Толкина всю оставшуюся жизнь.
С фронта Джон вернулся инвалидом и стал зарабатывать преподавательской деятельностью, далее взобрался по карьерной лестнице, и в 30-летнем возрасте получил должность профессора англо-саксонского языка и литературы. Безусловно, Джон Толкин был талантливым филологом. Уже позже он сказал, что придумал сказочные миры лишь для того, чтобы выдуманный язык, соответствующий его личной эстетике, казался естественным.
В то же время человек, слывший лучшим языковедом в Оксфордском университете, взялся за чернильницу с пером и придумал собственный мир, начало которому было положено еще на школьной скамье. Таким образом, литератор создал сборник мифов и легенд, названный «Средиземьем», но позже ставший «Сильмариллионом» (цикл выпущен сыном писателя в 1977 году).
Далее, 21 сентября 1937 года Толкин порадовал поклонников фэнтези книгой «Хоббит, или Туда и обратно». Примечательно, что это произведение Джон придумал для своих маленьких детей, чтобы в семейном кругу рассказывать отпрыскам об отважных приключениях Бильбо Бэггинса и мудрого волшебника Гэндальфа, владельца одного из колец власти. Но эта сказка случайно попала в печать и завоевала бешеную популярность среди читателей всех возрастов.
В 1945 году Толкин представил на суд общественности рассказ «Лист кисти Ниггля», пропитанный религиозными аллегориями, а в 1949-м вышла юмористическая сказка «Фермер Джайлс из Хэма». Через шесть лет Толкин начинает трудиться над романом-эпопеей «Властелин колец», являющимся продолжением сказок о приключениях храброго хоббита и могущественного волшебника в чудесном мире Средиземья.
Рукопись Джона получилась объемной, поэтому в издательстве было принято разделить книгу на три части — «Братство Кольца» (1954), «Две крепости» (1954) и «Возвращение короля» (1955). Книга стала настолько известной, что в США начался Толкиновский «бум», жители Америки сметали книжные произведения Джона с магазинных полок.
В 1960-х годах на родине джаза начался культ Толкина, принесший Джону признание и славу, даже поговаривали, что пора бы мэтру вручить Нобелевскую премию по литературе. Однако, к сожалению, эта награда обошла Толкина стороной.
Стоит отметить, что в произведениях Толкина присутствуют библейские сюжеты, а сами книги – это реальный мир, пропущенный через призму литературных иносказаний, например, прослеживается параллель между Фродо и Иисусом Христом, которую видно невооруженным глазом.
Поговаривают, что Джон с раннего возраста видел сны о Всемирном потопе, интересовался историей Атлантиды, книгами Шекспира и эпическими поэмами, в том числе пытался перевести рассказ о Беовульфе. Поэтому создание Средиземья – не случайность, вызванная творческим вдохновением, а истинная закономерность.
Срединный мир (так называет часть выдуманной вселенной Толкина его сын) – это то, чему Джон Руэл посвятил всю жизнь. Средиземье представляет собой место действия некоторых произведений писателя, там развиваются события из «Хоббита», трилогии «Властелин колец» и отчасти — «Сильмариллиона» и «Неоконченных сказаний».
Примечательно, что мир, окунающий каждого читателя в волшебные приключения и противостояние добра и зла, продуман до мельчайших подробностей. Джон не только скрупулезно описал территорию и населяющие ее расы, но и нарисовал несколько карт, которые охватывают часть выдуманного пространства.
Также он придумал хронологию событий до Солнечных лет, которые начинаются от Велианской эпохи и заканчиваются последней битвой, завершающей историю Арды – Дагор Дагорат. В самих книгах писатель называет Средиземьем составляющую Арды, находящуюся на востоке и представляющую собой место обитания смертных.
Действительно, Джон не раз говаривал, что континент находился на нашей планете. Правда, он существовал в далеком прошлом и был кратким эпизодом в истории Земли. Впрочем, автор отзывался о Средиземье как о вторичной реальности и другом уровне воображения.
Местность разделена Мглистыми горами, на севере — залив Форохел, окруженный голубыми горами, а на юге находится цитадель корсаров. Также Средиземье включает в себя государство Гондор, область Мордор, страну Харад и т.д.
Выдуманный Толкиным континент населяют как люди, так и зоркие эльфы, трудолюбивые гномы, хитрые хоббиты, гигантские энты и другие сказочные существа, говорящие на созданных писателем языках квенья, синдарин и кхуздул.
Что касается флоры и фауны, то придуманный мир населен обычными животными, персонажи книг зачастую разъезжают на лошадях и пони. А из растений в Средиземье произрастают пшеница, табак, рожь, корнеплоды, а также культивируется виноград.
Мейбл передала сыну любовь к Богу, поэтому Джон Толкин всю жизнь оставался набожным католиком, знающим все церковные обряды. Что касается политики, то здесь писатель был традиционалистом и порой выступал за распад Великобритании, а также недолюбливал индустриализацию, отдавая предпочтение простой, размеренной сельской жизни.
Но священнику Фрэнсису Моргану
Эдит Толкин умерла на 82-м году жизни, а Джон пережил супругу на год и восемь месяцев. Великий писатель скончался 2 сентября 1973 года от кровоточащей язвы. Писатель был похоронен в одной могиле вместе с Эдит, на Вулверкотском кладбище.
Стоит сказать, что Джон оказал колоссальное влияние на культуру последующих лет. По мотивам рукописей Джона были придуманы настольные и компьютерные игры, пьесы, музыкальные композиции, анимационные и художественные фильмы. Наиболее популярна кинотрилогия Питера Джексона «Властелин колец», где главные роли исполнили Элайджа Вуд, Доминик Монаган, Орландо Блум, Кейт Бланшетт, Энди Серкис и другие актеры.
ԼՈՌԵՑԻ ՍԱՔՈՆ
I
Էն Լոռու ձորն է, ուր հանդիպակաց
Ժայռերը՝ խորունկ նոթերը կիտած՝
Դեմ ու դեմ կանգնած, համառ ու անթարթ
Հայացքով իրար նայում են հանդարտ։
Նրանց ոտքերում՝ գազազած գալի՝
Գալարվում է գիժ Դև-Բեդը մոլի,
Խելագար թռչում քարերի գլխով,
Փրփուր է թքում անզուսպ երախով,
Թքում ու զարկում ժեռուտ ափերին,
Փտրում է ծաղկած ափերը հին-հին,
Ու գոռում գիժ-գիժ.
― Վա՜շ-վի՜շշ, վա՜շ-վի՜՜շշ․․․
Մութ անձավներից, հազար ձևերով,
Քաջքերն անհանգիստ՝ հտպիտ ձայներով
Դևի հառաչքին արձագանք տալի,
Ծաղրում են նրա գոռոցն ահռելի
Ու կրկնում են գիժ-գիժ․
― Վա՜շ-վի՜շ, վա՜շ-վի՜՜շ․․․
Գիշերը լուսնի երկչոտ շողերը
Հենց որ մտնում են էն խավար ձորը՝
Ալիքների հետ խաղում դողալով,
Անհայտ ու մռայլ մի կյանքի գալով՝
Ոգի է առնում ամեն բան էնտեղ,
Շնչում է, ապրում և մութն և ահեղ։
Էն տախտի վրա աղոթում մի վանք։
Էն ժայռի գլխին հսկում է մի բերդ,
Մութ աշտարակից, ինչպես զարհուրանք,
Բուի կռինչն է տարածվում մերթ-մերթ,
Իսկ քարի գլխից, լուռ մարդու նման,
Նայում է ձորին մի հին խաչարձան։
II
Էն ձորի միջին ահա մի տնակ։
Էնտեղ այս գիշեր Սաքոն է մենակ։
Հովիվ է Սաքոն, ունի մի ընկեր.
Սատանի նման՝ նա էլ էս գիշեր
Գնացել է տուն։ Սարերի չոբա՜ն―
Գյուղիցը հեռու, հազար ու մի բան,
Ով գիտի՝ պարկում շնալի՞ր չկար,
Ա՞ղ էր հարկավոր ոչխարի համար,
Ուզեց զոքանչի ձվածե՞ղ ուտել,
Թե՞ նըշանածին շատ էր կարոտել―
Ոչխարը թողել՝ գնացել է տուն։
Այնինչ՝ համկալը հենց առավոտը
Դեպի սարերը քշեց իր հոտը։
Ու Սաքոն անքուն,
Թաց տրեխները հանել է, քերել,
Գուլպան բուխարու վրա կախ արել
Ու թինկը տըվել,
Մեն- մենակ թթվել։
III
Թեկուզ և մենակ լինի փարախում,
Աժդահա Սաքոն ընչի՞ց է վախում։
Հապա մի նայի՛ր հսկա հասակին,
Ո՜նց է մեկնվել։ Ասես ահագին
Կաղնքի լինի անտառում ընկած։
Իսկ եթե տեղից վեր կացավ հանկարծ,
Գլուխը մեխած մահակը ձեռին՝
Ձեն տարավ, կանչեց զալում շներին
Ու բիրտ, վայրենի կանգնեց, ինչպես սար,
Էնժամ կիմանաս, թե ընչի համար
Թե՛ գող, թե՛ գազան, հենց դատարկ վախից,
Հեռու են փախչում նրա փարախից։
Ու իրեն նման իրեն ընկերներ
Ապրում են սիրով երեխուց ի վեր։
Աստծու գիշերը գալիս են հանդեն,
Փետ են հավաքում, վառում են օդեն,
Շհուն ու պկուն խառնում են իրար,
Ածում են, խաղում, խնդում միալար․․․
IV
Բայց խուլ ու խավար օդում էս գիշեր
Մենակ է Սաքոն ու չունի ընկեր։
Բուխարու կողքին լուռ թինկը տված
Մըտածում է նա․․․ ու մին էլ հանկարծ,
Որտեղից որտեղ, էն ձորի միջին
Միտն եկան տատի զրույցները հին․․․
Միտն եկան ու մեր Սաքոն ակամա
Սկսավ մտածել չարքերի վըրա,
Թե ինչպես ուրախ խմբով միասին,
Ծուռը ոտներով գիշերվան կիսին,
Թուրքերի կանանց կերպարանք առած,
Երևում են միշտ միայնակ մարդկանց․․․
Կամ ինչպես քաջքերն այրերի մթնից,
Երբ նայում է մարդ քարափի գըլխից
Կամ թե ուշացած անցնում է ձորով,
Խաբում են, կանչում ծանոթ ձայներով,
Ու մարդկանց նման խընջույք են սարքում,
Զուռնա են ածում, թմբուկ են զարկում․․․
Ու տատի խոսքերն անցյալի հեռվից
Ուրվաձայն, երկչոտ հնչեցին նորից.
― Կասեն՝ Սաքո՛, մեզ մոտ արի,
Արի՛ մեզ մոտ հարսանիք.
Տե՜ս, ինչ ուրախ պար ենք գալի,
Սիրուն ջահել հարսն-աղջիկ։
Ինձ մոտ արի՝ ձվածեղ անեմ․․․
Ինձ մոտ արի՝ բլիթ տամ․․․
Ես քո հոքիրն․․․ ես քո նանն եմ․․․
Ես էլ ազիզ բարեկամ․․․
Սաքո՜, Սաքո՜, մեզ մոտ արի,
Էս աղջիկը, տե՜ս ինչ լավն ա․․․
Տե՜ս, ինչ ուրախ պար ենք գալի,
Տարա-նի-նա՜․․․ տարա-նա-նա՜՜․․․
Ու խոլ պատկերներ տգեղ, այլանդակ,
Անհեթեթ շարքով, խուռներամ, անկարգ,
Ծանրաշարժ եկան Սաքոյի դիմաց
Երևութք եղան, անցնում են կամաց,
Խավար ու դանդաղ, ստվերների պես,
Չար ժպիտներով ժանտ ու սևերես․․․
V
Սրընթաց պախրա՞, թե գայլ գիշատիչ
Շեշտակի անցավ փարախի մոտով,
Այծյա՞մը հանկարծ մոտակա ժայռից
Անդունդը մի քար գլորեց ոտով,
Գիշերվան հովից տերև՞ն էր դողում,
Երկչոտ մուկի՞կը վազեց պուճախում,
Թե՞ ոչխարների թույլ մնչոցն էր այն,―
Սաքոյին թվաց, թե մի ոտնաձայն
Եկավ ու կանգնեց փարախի վրա,
Կանգնեց ու լռեց․․․
Ականջ դրավ նա․․․
VI
― Ո՞վ հող թափեց բուխուրակից․
Էն ո՞վ նայեց լիսածակից․․․
Էս ո՞վ կտրից անցավ թեթև,
Շունչ է քաշում դռան ետև․․․
― Ո՞վ ես, էհե՜յ․․․ ի՞նչ ես անում.
Ի՞նչ ես լռել, ձեն չես հանում․․․
Պատասխան չկա․ լռության միջում
Ձորագետն է միայն մրափած վշշում։
― Հա՜, իմացա, Գևոն կլնի․
Իմ շան ահից ո՞վ սիրտ կանի․․․
Վախեցնում է․․․ հա՛, հա՛, հա՛, հա՛․․․
― Գևո՜՜․․․
Ձեն — ձուն չկա։
Միայն ահավոր լռության միջում
Ձորագետն է խուլ, մրափած վշշում։
Եվ ո՞վ կլինի զարթուն այս ժամին․
Քնած է աշխարհ, քնած է քամին․
Անքուն չարքերը չեն միայն քնած,
Վխտում են ուրախ՝ ձորերը բռնած,
Խավարում կազմած դիվական հանդես,
Վազում, վազվըզում ստվերների պես,
Մինչև որ մենակ մի մարդ կգտնեն,
Ճիչով-քրքիջով․․․ փարախը մտնեն․․․
Աչքերը հանգչող կրակին հառած՝
Ծանր է շնչում հովիվն ահ առած,
Ու վայրի հոգին լեռնական մարդու
Ալեկոծում է կասկածն ահարկու։
― Չէ՛, քամին էր էն․.. էն գիլի շվաք․․․
Էն աստղերն էին աչքերի տեղակ,
Որ լիսածակից ներս էին ընկել․․․
Ուզում էր վերև մտիկ տա մեկ էլ՝
Ու սիրտ չի անում։
Ականջ է դընում․․․
Գալիս են կրկին թեթև, կամացուկ
Դռան ետևից փսփսում ծածուկ.
― Էստեղ է նա,
Հա՛, հա՛, հա՛, հա՛․
Տե՛ս-տե՛ս, տե՛ս-տե՛ս․
Նայիր էսպե՜ս,
Մտիկ արա՜,
Հա՛, հա՛, հա՛, հա՛․․․
Սաքոն շարժվեց փշաքաղած,
Դեպի շեմքը նայեց, դողաց․․․
Շըրը՛խկ․․․ հանկարծ դուռը բացվեց,
Թուրք կանանցով տունը լցվեց,
Տունը լցվեց թուրք կանանցով,
Ճիչ-գոռոցով, հռհռոցով․․․
VI
Ահռելի ձոր է։ Մի կտոր լուսին
Նայում է գաղտուկ, թաքչում ամպերում։
Էն մութ, ահավոր գիշերվա կիսին
Վազում է Սաքոն Լոռու ձորերում։
Չարքերը ընկած նրա ետևից,
Հերարձակ խմբով, ճիչ-աղաղակով՝
Հասնում են մեջքին, բռնում են թևից,
Զարկում են, զարկու՜մ օձի մտրակով․․․
Քաջքերն էլ այրից զուռնա-դըհոլով
Ճչում են, կանչում ծանոթ ձայներով.
― Սաքո՜, Սաքո՜, մեզ մոտ արի,
Արի մեզ մոտ հարսանիք,
Տե՜ս՝ ինչ ուրախ պար ենք գալի՝
Սիրո՜ւն, ջահել հարսն-աղջիկ։
Ինձ մոտ արի՝ ձվածեղ անեմ․․․
Ինձ մոտ արի՝ բլիթ տամ․․․
Ես քու հոքիրն․․․ ես քու նանն եմ..․
Ես էլ ազիզ բարեկամ․․․
VII
Սաքո՜, Սաքո՜, մեզ մոտ արի,
Էս աղջիկը, տե՜ս, ինչ լավն ա․․․
Տե՜ս, ինչ ուրախ պար ենք գալի․
Տարա-նի-նա՜․․․ տարա-նա-նա՜՜․․․
Այնինչ Դեբեդից ալքեր են թռչում,
Ալիքներն ելնում, ալիքներն ուռչում,
Խավարի միջին ծփում են կայտառ՝
― Բռնեցե՜ք, փախա՜վ Սաքոն խելագար․․․
1. Գիտեի՞ք արդյոք, որ սա միայն սիրահարների տոնը չէ: Փետրվարի 14-ին հիմնվել է YouTube-ը:
2. Իսկ Գերմանիայում փետրվարի 14-ին Հոգու հանգստության օրն է:
3. Փետրվարի 14-ի տարածված նվերն է շոկոլադը: Եվ այսպես՝ առաջին շոկոլադե նվերը եղել է Ռիչարդ Կալբուրի կողմից: Զարմանալի է, բայց փաստ է, որ 20-րդ դարում հոգեբաններն իրենց հիվանդներին շոկոլադ էին նշանակում որպես դեղամիջոց, նրանց համար, ովքեր սիրո պակաս ունեին:
4. Համաձայն լեգենդի՝ Հին Հռոմում փետրվարի 14-ին նշում էին մայրության և ամուսնության աստվածուհուն՝ Յունոնին նվիրված ծիսակատարությունը:
5. Փետրվարի 14-ին գրանցվել է ռեկորդ. այս օրը 2001թ. 22 երկրից 34 զույգ ամուսնացել է ջրի տակ: Սա տեղի է ունեցել Թայլանդում:
6. Ամենաթանկ բացիկը պատրաստված է եղել ոսկուց և թանկարժեք քարերից և արժե 300.000 դոլար:
7. Ճապոնացիների համար այս տոնը Տղամարդկանց օրն է: Այս օրը կանայք իրենց տղամարդկանց նվիրում են բազմաթիվ նվերներ:
8. Ֆրանսիայում այս օրը կանանց հիմնականում նվիրում են թանկարժեք իրերից պատրաստված զարդեր, իսկ Դանիայում՝ սպիտակ ծաղիկներ:
9. Իտալիայում այս օրը անվանում են «Համեղ օր»: Այդ օրը իտալացիները միմյանց քաղցրավենիք են նվիրում:
10. Անգլերենում կա այսպիսի արտահայտություն՝ Тo wear your heart on your sleeve, նշանակում է՝ սիրտդ պահիր ձեռքերիդ վրա: Այն կապված է սիրահարների տոնի հետ:
11. Պարզ է, որ աշխարհում շատ մարդիկ դեռ միայնակ են և այդ օրը չեն կարող անցկացնել ոչ մեկի հետ, այդ իսկ պատճառով էլ շատ մարդիկ նվերներ են գնում իրենց տնային կենդանիների համար:
12. Ամերիկայում գոյություն ունի Վալենտին անունով քաղաք: Շատերը կարծում են, որ սրա անունը կապված է այն բանի հետ, որ առաջին անգամ այստեղ ժամանել են փետրվարի 14-ին:
13. Ասում են, որ փետրվարի 14-ին անպայման պետք է համբուրվել, որպեսզի հաջող լինի տարին:
14. Այս օրը աշխարհում վաճառվում են չափազանց մեծ քանակությամբ վարդեր: Այս օրը բավականին շատ ամուսնություններ են գրանցվում:
15. Համաձայն վալեական ավանդազրույցի՝ այս օրը ծնված երեխան շատ սիրված է լինելու և կյանքի ողջ ընթացքում սիրահարվելու է:
Բոլոր սիրահարների համար այսօր մեծ տոն է։ Սերն ամենուր է, քանի որ աշխարհի մի շարք երկրներում փետրվարի 14-ին նշում են Սուրբ Վալենտինի կամ բոլոր սիրահարների տոնը։ Կարծիք կա, որ այս տոնը նշում են արդեն 16 դար, բայց սիրուն նվիրված տոները շատ հին ծագում ունեն եւ բնորոշ են անգամ հեթանոսական մշակույթին։ Օրինակ, հռոմեացիները փետրվարի կեսին անցկացնում էին էրոտիզմի փառատոնը, որը կոչվում էր Lupercalia եւ նվիրված էր Juno Februata սիրո աստվածուհուն։
Սուրբ Վալենտինի տոնն ունի իր «մեղավորը»՝ քրիստոնեական քահանա Վալենտինը։ 269թ-ին Հռոմի կայսրն էր Կալվդիոս II-ը։ Երկրում զինվորականների պակաս էր նկատվում, եւ կայսրը կարծում էր, որ դրա գլխավոր պատճառը ամուսնություններն են, քանի որ հռոմեացի տղամարդիկ ավելի շատ մտածում են իրենց ընտանիքի, քան հայրենիքի մասին։ Եվ իր զինվորականների ոգին բարձր պահելու համար կայսրը արգելում է նրանց ամուսնանալ։ Սակայն զինվորները չէին դադարում սիրահարվել եւ գտնվում է մեկը, ով գաղտնի պսակադրում է սիրահարներին. նա քահանա սուրբ Վալենտինն էր՝ հռոմեական Տերնի քաղաքից։ Հավանաբար նա շատ ռոմանտիկ անձնավորություն էր, քանի որ նրա ամենասիրված զբաղմունքը երիտասարդներին օգնելն էր սիրային նամակներ գրելու հարցում։ Բնականաբար, երբ այդ մասին տեղեկանում է կայսրը, Վալենտինը դադարեցնում է իր «հանցավոր գործունեությունը»։ Վալենտինին որոշում են մահապատժի ենթարկել։ Այս իրավիճակում բոլորին ցնցում է նաեւ այն փաստը, որ Վալենտինը սիրահարված էր բանտապահի դստերը եւ մահապատժից մեկ օր առաջ նա իր հրաժեշտի նամակն է գրում աղջկան, որում պատմում է իր սիրո մասին եւ ստորագրում այն «քո՝ Վալենտին»։
Հետագայում, Վալենտինը դասվում է սրբերի շարքում, իսկ 496թ-ին Հելասիուս 1-ը փետրվարի 14-ը հայտարարում է Սուրբ Վալենտինի օր։
Սուրբ Վալենտինի օրվա կապակցությամբ մենք ընտրել ենք տարբեր ժանրերի սիրային երգեր։ Հավանաբար, շատերը ձեզ ծանոթ են եւ հուսով ենք, որ մեր ընտրությունը ձեզ դուր կգա։
Եվ իհարկե, առաջարկում ենք կիսվել մեզ հետ եւ ներկայացնել ձեր սիրելի ու նախընտրելի սիրային երգերը, որոնք կարելի է լսել Սուրբ Վալենտինի օրը։
Դայանա Կարապետյան 
